به گزارش خبرگزاری «حوزه»، روز 28 مرداد در تاریخ معاصر ملت ایران بسیار مهم است و می توان آنرا به مثابه یکی از سرفصلهای رونمایی از مظلومیت و معصومیت ملتی نجیب و رنج کشیده دانست که در آن، شاهد اوج عقده گشایی های استکبار جهانی علیه خویش و منافع مادی و معنویش باشد.
به همین مناسبت با دکتر مرتضی اشرافی کارشناس مسایل سیاسی در خصوص علل این کودتا و جایگاه روحانیت و علما خصوصا آیت الله کاشانی(ره)، در نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران گفت و گویی انجام داده ایم که در ادامه تقدیم می گردد.
در ابتدای گفت و گو اشرافی در خصوص نقش روحانیت و علما در تحولات سیاسی اجتماعی قرن گذشته، خصوصا در تحولات منتهی به تهضت ملی شدن صنعت نفت می گوید: فهم عمیق دگرگونی های تاریخ معاصر ایران بدون بررسی نقش نیروهای مذهبی امکان پذیر نیست تعاملات دین و جامعه ایران، یعنی روحانیون با نظام سیاسی بخش عمده ای از تحولات تاریخ ایران را به خود اختصاص داده است. نهاد مذهب و به تبع آن علما از گذشته های دور در ایران نقش ویژه ای را ایفا می کند . روحانیون با در اختیار داشتن امتیازاتی مانندحضور دائمی در میان مردم، امتیاز آشنایی با اصول و قواعد دین و رسالت آموزش این احکام به مردم، خارج بودن از ساختار سیاسی،استقلال مالی از دولت و قدرت مذهبی آن ها در قالب صدور احکام و فتواها... به عنوان یک نیروی اجتماعی موثر در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران به ایفای نقش پرداخته اند. در واقع سنت بسیج توده ای در ایران به شدت تحت تاثیر دین و رهبران دینی بوده است.
نقش پایه ای صنعت نفت در اقتصاد ایران
وی درباره سابقه نفت در ایران و اینکه از چه زمانی صنعت نفت در کشور مان، نقش پایه ای به خود گرفت اظهار داشت: سابقه کشف و استخراج نفت در ایران هنوز به یک قرن نرسیده، اما این مسئله تاریخ چند هزار ساله ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. وقتی اولین چاه نفت ایران در سال 1908 م فوران کرد. قند فراوانی در دل دولت های استعماری آب شد و آنها چشمان حریص و طماعشان را بر روی ایران باز تر کردند. نفت همواره زمینه ساز یک منفعت عظیم ویک نگرانی جدی برای قدرت های بزرگ بوده است. بهره برداری نفت در ایران از همان آغاز زیر سایة نفوذ قدرت های بزرگ شکل گرفت تا آن جا که کسب امتیازات نفتی عامل اصلی رقابت قدرت های بزرگ در جنگ های جهانی اول ودوم بوده است. تاثیر نفت برای کشورهای نفت خیز مانند ایران آنقدر زیاد است که می توانیم بگوییم تاریخ معاصر ایران را می توانیم به دو گونه تجزیه و تحلیل کنیم یا با نفت، ویا بدون نفت. دو گونه تاریخی که صد در صد با هم اختلاف خواهند داشت
جریان شناسی علما و روحانیون در نهضت ملی شدن صنعت نفت:
اشرافی نقش روحانیون در نهضت ملی شدن صنعت نفت را به سه جریان تقسیم می کند و بیان می دارد که : اولین جریان اعتقاد راسخ به موضع گیری روحانیت نسبت به رخدادهای سیاسی زمانه خود در جامعه را داشت مانند آیت الله کاشانی؛ جریان دوم نیز روحانیون و طلاب پرشوری بودند که آرمان آنان تشکیل یک حکومت اسلامی بود و نماینده این جریان سید مجتبی میر لوحی (نواب صفوی) بود.جریان بعدی به موضع مراجع قم بر می گردد که با احتیاط بیشتری نسبت به رخدادهای سیاسی جامعه اظهار نظر می کردند شاخص ترین نماینده آن مراجع حضرت آیت الله بروجردی(ره) بود.
این کارشناس مسایل سیاسی ادامه می دهد، به طور قطع دولت نوپایی که با حمایت آیت الله کاشانی و قبول پست نخست وزیری توسط دکتر مصدق پایه گذاری شد، با مشکلات فراوانی رو به رو بود. درطول دو سال ونیم دوران نخست وزیری مصدق، حوادث مهم و سرنوشت ساز در کشور به وقوع پیوستند. در طول این مدت مذاکرات متعدد با هیات های انگلیسی، آمریکایی، بانک جهانی برای حل مسئله نفت با شکست مواجهه شد. مشکلات اقتصادی و به تبع آن بی ثباتی سیاسی و چند دستگی در کشور پدیدار شد و ضروری ترین مواردی که به حضور علما شیعه پس از ملی شدن صنعت نفت نیاز بود، مواردی بود که دولت ملی به گونه ای دچار مخمصه و فشارهای داخلی وخارجی می شد.
هدف روحانیت سیاسی و آیت الله کاشانی
پژوهشگر پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص) می افزاید: هرگز نمی توان نقش مهم علمای اسلام و روحانیت را در بسیج توده ها در دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران منکر شد. روحانیت سیاسی به نمایندگی آیت الله کاشانی توانست این را به یک حرکت ضد استعماری تبدیل کند. فتواهای مراجع و علما، بسیج توده های مذهبی توسط آیت الله کاشانی و عملیات فدائیان اسلام نقش بسیارمهمی در سازماندهی توده های مردم در این جنبش داشته است.
وی بیان می دارد: روحانیون در این دوران برای رسیدن به هدف مهم خودشان که همان ملی شدن صنعت نفت بود، سعی کردند گام های هماهنگی را با توجه به شرایط سیاسی موجود بردارند، نقطه اوج این هماهنگی بین روحانیت را در قیام 30 تیر 1331 شمسی و نقطه کانون این فرآیند را در شخص آیت الله کاشانی می توان مشاهده نمود. حضور روحانیت موجب شد بار دیگر مردم به پیروی از آن ها پیروزی دیگری را تجربه کنند. پیروزی مردم در قیام سی تیر بدون شک حاصل تبعیت مردم از ارشادهای روحانیون به ویژه رهبر مذهبی نهضت یعنی آیتالله کاشانی بود.هم زمان با این پیروزی، در عرصه جهانی نیز یک پیروزی درخشان نصیب ملت ایران گردید و آن رای دیوان دادگستری بین المللی مبنی برعدم صلاحیت خود در رسیدگی به اختلاف نفت ایران وانگلیس بود. قیام سی تیر و به دنبال آن پیروزی مزبور هردو باعث استحکام قدرت دکتر مصدق شدند.
طراحی مشترک انگلستان وآمریکا برای کودتای 28 مرداد
اشرافی اظهار می دارد: کودتای 28 مرداد که با طراحی انگلستان وامریکا واجرای مشترک آن دو به انجام رسید. پایان غم انگیزی برای نهضت ملی شدن صنعت نفت و آغاز دوره جدیدی از دیکتاتوری و استبداد بوده است. اشرف پهلوی، در خاطرات خود می‌نویسد: «تابستان 1332 یك نفر ایرانی به من تلفن كرد كه آمریكا و انگلیس در باره وضع كنونی ایران بسیار نگرانند، لذا می‌خواهم با دو مرد یكی آمریكائی و دیگری انگلیسی ملاقاتی داشته باشید. مرد آمریكائی به من گفت كه نماینده جان فاستر دالس و آن مرد انگلیس هم نماینده وینستون چرچیل است كه حزب محافظه كارش اخیراً به قدرت رسیده است. مرد انگلیسی گفت زمان عمل فرا رسیده است ولی ما باید از شما تقاضای كمك كنیم. و چون از شما تقاضا می‌كنیم كه عملاً زندگی خود را به خطر بیندازید چك سفیدی را در اختیارتان قرار می‌دهیم تا هر مبلغی كه مایل باشید روی آن بنویسید. وقتی كه به تهران رسیدم هنوز نیم ساعت نگذشته بود كه فرماندار نظامی تهران دستور مصدق برای خروج را ابلاغ كرد ولی من نپذیرفتم و مصدق 24 ساعت فرصت داد. و من در این مدت پاكت ارسالی آن مرد آمریكایی را از طرف همسر شاه به وی دادم.»
آمریکا تا اواخر دهه 1320 سابقه استعماری در ایران نداشت و ورود استعماری خود را با اعلام این کودتا تحت عملیات آژاکس آغاز کرد. بدین ترتیب میتوان نتیجه گرفت: در حالی که هدف انگلیس از راه اندازی کودتا وحرکت ضد ملی دستیابی به منافع نفتی است، تغییر سیاست امریکا در قبال ایران متاثر از دو دلیل عمده یعنی نگرانی از خطر کمونیست و نگرانی از خارج شدن ذخایر نفتی ایران از دست جهان غرب می باشد. در چهاردهم مرداد سال 1332 ژانرال آیزنهاور، رئیس جمهور آمریكا، در یك سخنرانی بیان می کند که: «آمریكا مصمم است راه پیشروی كمونیسم در ایران و دیگر كشورهای آسیائی را مسدود كند. پیروزی نخست وزیر بر اقلیت ناراضی مجلس و انحلال آن ثمره همكاری مصدق و حزب توده بوده است.»
پژوهشگر پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص) ادامه داد: دستور کودتا از طرف چرچیل و آیزنهاور صادر شده بود. اولی به خاطر انتقام ملی شدن صنعت نفت و دومی به خاطر ترس از حاکم شدن کمونیسم بر ایران، خلع دکتر مصدق به وسیله انجام کودتا یک بار هم قرار بود در سال ۱۳۳۱ بیفتد. اما مصدق متوجه شد و با تعطیل کردن سفارت انگلیس در تهران و اخراج تمام دیپلمات‌های انگلیسی، این برنامه را ناکام گذاشت. غروب روز ۲۴ مرداد ۱۳۳۲ گروهی از افسران سیا در ویلای امنی در تهران گردهم آمدند. قرار بود در نیمه شب آن روز رمز عملیات آژاکس با عنوان «حالا دقیقاً نیمه شب است» به صورت رمز از رادیو بی‌بی‌سی اعلام شود. عملیات آژاکس در ۴ مرحله انجام می‌‌شد:
- تبلیغات منفی در مساجد، جراید، خیابان‌ها علیه مصدق به خاطر روابط نزدیکانش با حزب توده و روسیه کمونیست.
- خلع مصدق از نخست وزیری با فرمان شاه.
- تظاهرات گروه‌های از مردم به نفع شاه و سلطنت.
- ظاهر کردن پیروزمندانه سرلشکر زاهدی به عنوان نخست وزیر جدید از سوی شاه.
اشرافی، استاد یار مدعو دانشگاه آزاد اسلامی قم در خصوص نقش انگلیس در کودتای 28 مرداد 1332 اظهار داشت: طرح كودتا در بیست و پنجم و بیست و هشتم مرداد سال 1332 با همكاری مشترك انگلیس و آمریكا عملی شد. ولی برنامه‌ریزی و طراحی نقش اصلی آن با انگلیسی‌ها و عوامل آنها بود. سرلشكر فضل‌الله زاهدی چهره‌ای شناخته شده‌ای بود كه فقط نقش فرماندهی را بازی می‌كرد. سرهنگ حسن اخوی كه طراح عملیات اجرائی كودتا بود، به همراه برادران سیف الله، اسدالله و قدرت الله رشیدیان، مهدی میراشرافی و اعضای شبكه بدامن كه زیر نظر شاپور جی و اسدالله علم رهبری می‌شدند، همگی عوامل دولت انگلستان بودند. كرمیت روزولت نیز نقش نظارت بر حسن اجرای كودتا را به عهده داشت.
تذکر آیت الله کاشانی به دکتر مصدق
وی در خصوص تذکر آیت الله کاشانی به دکتر مصدق درخصوص وقایع مربوط به کودتا بیان می دارد که : در روز بیست و هفتم مرداد، آیتالله كاشانی طی نامه‌ای به دكتر مصدق او را از شرایط جدیدی كه كودتاچیان تدارك دیده بودند مطلع ساخت و از او خواست كه با همكاری با او تصمیمات لازم برای جلوگیری از كودتا را تدارك ببیند. در متن نامه آمده است که «گرچه امكانی برای عرایضم باقی نمانده است ولی صلاح دین و ملت برای این خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصی است. خودتان بهتر از هر كسی می‌دانید كه تمام هم و غمم در نگهداری دولت جنابعالی است كه خودتان به بقای آن مایل نیستید از تجربیات روی كار آمدن قوام و لجبازی‌های اخیر بر من مسلم است كه می‌خواهید مانند سی‌ام تیر كذائی یكبار دیگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید. حرف اینجانب را در خصوص اصرارم در عدم اجرای رفراندم نشنیدید مرا لكه حیض كردید خانه‌ام را سنگ باران و یاران و فرزندانم را زندانی فرمودید و مجلس را كه ترس داشتید شما را ببرد بستید حالا نه مجلسی هست و نه تكیه گاهی برای این ملت گذاشته‌اید. زاهدی را كه من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابل كنترل نگه داشته بودم با لطایف الحیل خارج كردید و حالا همانطور كه واضح بود درصدد به اصطلاح كودتا است. اگر نقشه شما نیست كه مانند سی‌ام تیرماه عقب‌نشینی كنید و به ظاهر قهرمان بمانید... همانطور كه گفتم آمریكا ما را در گرفتن نفت از انگلیسی‌ها كمك كرد حالا به صورت ملی و دنیا‌پسندی می‌خواهد به دست جنابعالی این ثروت ما را به چنگ آورد و اگر واقعاً با دیپلماسی نمی‌خواهید كنار بروید این نامه من سندی است در تاریخ ملت ایران كه من شما را با وجود همه بدی‌های خصوصی‌تان نسبت به خودم از وقوع حتمی یك كودتا توسط زاهدی كه مطابق با نقشه‌های خود شماست آگاه كردم كه فردا جای هیچ‌گونه عذری نباشد اگر براستی در این فكر اشتباه می‌كند با اظهار تمایل شما.... سید مصطفی و ناصر خان قشقایی را برای مذاكره، خدمت می‌فرستم. امضا: سید ابوالقاسم كاشانی»
پاسخ دکتر مصدق به تذکر آیت الله کاشانی:
پژوهشگر پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص) در خصوص پاسخ دکتر مصدق به آیت الله کاشانی گفت: دكتر مصدق در پاسخ نامه آیت الله كاشانی نوشت که«27مرداد ماه مرقومة حضرت آقا توسط آقای حسن سالمی زیارت شد اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم. و السلام. دكتر محمد مصدق».
با این پاسخ دكتر مصدق، آیتالله كاشانی را از دخالت در حوادث آینده منع كرد و حتی اعلام حمایت وی را نیز لازم نشمرد.كودتای 28 مرداد و سقوط دكتر مصدقبا شكست طرح اولیه كودتا و استفاده از ارتش، كه بیشتر با برنامه آمریكائی‌ها هم‌خوانی داشته است، مرحله دوم كودتا در بیست و هشتم مرداد ماه توسط شاپور جی و عوامل انگلیسی و حمایت آمریكائی‌ها به اجرا گذاشته شد.
اشرافی کارشناس مسایل سیاسی بااشاره به کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲ و بیان این که باید به شناخت بسترسازی‌های فرهنگی انجام‌شده توسط سرویس‌های خبری و اطلاعاتی بیگانگان پرداخته شود، گفت: این کودتا تاریخ زنده کشور است که نتیجه اعتماد به آمریکا را به مسئولین و مردم ایران نشان می دهد. همچنین باید بیان داشت که در جریان ملی شدن صنعت نفت اگر وجود آیت الله کاشانی به عنوان یک روحانی مبارز شیعی نبود، قطعاً نفت ملی نمی شد.
وی در پاسخ به این سوال که ارزیابی شما از اسناد تازه منتشر شده آمریکا در خصوص کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ایران که به سرنگونی دولت مصدق انجامید، چیست؟ اظهار داشت: اطلاعات موجود در اسسناد تازه منتشر شده توسط آمریکا، ثابت می کند تا چه حد سیا و وزارت خارجه ایالات متحده آمریکا عمیقا از سال ۱۹۵۱ تا زمان سقوط حکومت پهلوی و انقلاب اسلامی ایران، درگیر مداخله در سیاست داخلی ایران بودند و ایران را به یک کشور کاملا وابسته به خود تبدیل کرده بودند و شاید این مسئله را بتوان اصلی ترین دلیل برای تعلل در انتشار اسناد مذکور بعد از سالها، توسط آمریکا به شمار آورد.
پژوهشگر پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص) با اشاره به برخی منابع برای مطالعه بیشتر در خصوص نقش روحانیت و علما در این نهضت نهضت ملی شدن صنعت نفت و نحوه شکل گیری و عوامل انگلیسی و آمریکایی کودتای 28 مرداد 1332 گفت: علاقه مندان برای مطالعه بیشتر در خصوص موضوع مورد بحث می توانند به منابع زیر مراجعه نمایند:
خاطرات و تألمات دکتر مصدق، محمد مصدق، انتشارات علمی
عمید‌زنجانی، عباسعلی، 1381، انقلاب اسلامی ایران ـ علل مسائل و نظام سیاسی، قم، نشر معارف
ایران بین دو انقلاب، یرواند آبراهامیان، ترجمه کاظم فیروزمند و حسن شمس‌آبادی، نشر مرکز
محمد جمال خلیلیان، تحلیلی بر نهضت ملی شدن نفت ایران (29اسفند 1329)، فصلنامه معرفت، شماره 7
کودتای ۲۸ مرداد، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
وحید کارگر جهرمی، آیت الله کاشانی و ملی شدن صنعت نفت، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،1394
ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، حسین فردوست
قیام سی تیر، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، گازیروسکی، ترجمه غلامرضا نجاتی، شرکت سهامی انتشار
کودتای ۲۸ مرداد و رویدادهای متعاقب آن، حسین مکی، نشر علمی
ایران در عصر پهلوی، مصطفی الموتی، نشر پکا
بحران دموکراسی در ایران، فخرالدین عظیمی، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر البرز
گفت و گو از: قربان اسلامی نژاد
